Święta Lipka - znany ośrodek kultu maryjnego, najpiękniejszy na Warmii i Mazurach kościół barokowy z ruchomymi figurkami w organach i klasztor jezuitów.
Ośrodek powstał w miejscu związanym z cudowną figurką Matki Boskiej,
W Świętej Lipce cześć Matki Najświętszej rozwija się od XIV wieku.
Na tym terenie widziano na drzewie lipy piękną figurkę Matki Boskiej z Dzieciątkiem na ręku. Okoliczni mieszkańcy opowiadali, że figura ta miała być dziełem skazańca, który w Kętrzynie, w przededniu stracenia, miał widzenie Matki Najświętszej zapewniającej go, że będzie wolny pod warunkiem, że wyrzeźbi jej podobiznę. W istocie - wyrzeźbił małą figurkę Najświętszej Panny i uzyskał zwolnienie. Figurkę umieścił na przydrożnej lipie, w drodze z Kętrzyna do Reszla. Potok łask uzyskiwanych za pośrednictwem Najświętszej Panny skłonił czcicieli Matki Najświętszej do otoczenia murem owej lipy i w ten sposób powstała pierwsza kaplica. Gdy w 1389 r. papież Urban VI ustanowił święto Nawiedzenia NMP, tytuł ten nadano także kaplicy w Świętej Lipce.
Rozgłos cudownego miejsca ściągał do niego wiernych z odległych stron. Po raz pierwszy Świętą Lipkę wspomniano 3 lutego 1473 r. na zebraniu księży w Płocku, gdzie Maciej ze Służewa oznajmił, że ludzie do niej pielgrzymują choć miejsce nie jest obdarzone przywilejem odpustu. Rozwoju kultu Maryi w Świętej Lipce nie zahamowały wypadki wojenne, sekularyzacja Prus krzyżackich, zniszczenie kaplicy i lipy z figurką Matki Najświętszej w zawierusze reformacji. Wiernych nie odstraszyła nawet szubienica wystawiona wtedy na miejscu zburzonej kaplicy. Odwiedzali nocami cudowne miejsce.
Niespełna sto lat później starania o odzyskanie miejsca kultu i odbudowę kaplicy podjął bp warmiński Szymon Rudnicki, a w 1619 r., mimo różnych przeszkód, odbudował ją na starych fundamentach sekretarz króla Zygmunta III - Stefan Sadurski. Kaplica została przekazana jezuitom (1631). Ich staraniem w 1640 r. do Świętej Lipki został sprowadzony obraz Maryi z Dzieciątkiem (w typie Śnieżnej) namalowany w Wilnie przez Flamandczyka Bartłomieja Pensa. Twarz Niepokalanej jest na nim bardzo wymowna, wizerunek Matki pełen zadumy i pogody. Ale nade wszystko bije z twarzy niepojęta dobroć. Piękno wizerunku Matki Bożej, zwanej odtąd do dziś Świętolipską, i niezliczone łaski, jakimi hojnie obdzielała wiernych, znów ściągać zaczęły tysiące pielgrzymów.
W 1687 r. jezuici rozpoczęli w Świętej Lipce budowę obecnej, znacznie większej świątyni. Budową kierował Tyrolczyk Jerzy Ertli. W nawie głównej ustawiono pień lipowy z figurą Matki Bożej ze srebra, ofiarowaną w 1652 r. jako wotum przez jezuitę Jakuba Marquardta, spowiednika króla Władysława IV.
Wspaniałą fasadę kościoła budowano w latach 1692-1725, w tym też czasie powstały wieże. Nowa świątynia do dziś zadziwia swym ogromem, a jednocześnie przestronnością wnętrza, barokowym wystrojem fasady i naw.
Pierwszą Mszę św. odprawiono tu w 1690 r., a konsekracji kościoła dokonał bp warmiński Stanisław Jan Zbąski 15 sierpnia 1693 r.
Przy zdobieniu wnętrza świątyni pracowało wielu znakomitych współczesnych artystów i rzemieślników polskich i niemieckich, między innymi Tyrolczyk Krzysztof Perwanger, twórca galerii rzeźb Rodowodu Chrystusa, złotnik z Królewca Samuel Grew, rzeźbiarz Krzysztof Peucker z Królewca, wykonawca głównego ołtarza i ambony, malarze Maciej Jan Mayer, autor, wspaniałych fresków we wnętrzu świątyni, i Piotr Kolberg, wykonawca malowideł na ambonie. Słynne z pięknego brzmienia i ruchomych figurek organy zbudował w 1721 r. Jan Jozue Mo-sengel, organmistrz króla pruskiego, a ręcznie kute żelazne drzwi bramy na cmentarz (obecnie dziedziniec) wykonał kowal z Reszla Jan Schwartz.
Na przełomie XVII i XVIII w. dla wygody pielgrzymów otoczono świątynię krużgankami, w których później umieszczono stacje Drogi Krzyżowej. Na historycznym szlaku pielgrzymek, po obu stronach drogi z Reszla do Świętej Lipki, ustawiono kapliczki z tajemnicami różańcowymi, symbolicznie łączącymi sanktuarium z Warmią.
W pobliżu świątyni znajdowała się prowadzona przez świętolipskich jezuitów szkoła muzyczna (1722-1909) kształcąca organistów. Najsłynniejszym jej uczniem byt Warmiak Feliks Nowowiejski, wybitny muzyk i kompozytor.
Sanktuarium Matki Bożej w Świętej Lipce ściągało zawsze rzesze Polaków, dla nich oprócz kazań w języku niemieckim wygłaszano kazania polskie, aż do 1938 r.
Już w trakcie budowy świątyni, a także po jej zakończeniu płynęły liczne datki na upiększenie sanktuarium. W księdze dobroczyńców figurują prawie wszystkie znane polskie rody: Potockich, Branickich, Radziwiłłów, Sapiehów, Ogińskich, Krasińskich, Załuskich, Czartoryskich, Ossolińskich. Liczne wota ofiarowali biskupi: Ignacy Krasicki, Adam Stanisław Grabowski, a także m.in. księżna Sanguszkowa, Ewa Szembekowa. Część pamiątek zaginęła w roku 1945. Do dziś zachował się ornat przekazany przez Marię Kazimierę, żonę Jana III Sobieskiego, i ornat z daru Marii Leszczyńskiej, królowej Francji.
Słynny obraz Matki Bożej Świętolipskiej, której kult odnowił się po II wojnie światowej ze wzmożona mocą, został koronowany 11 sierpnia 1968 r. przez Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego, ówczesnego metropolitę krakowskiego Karola Wojtyłę i bpa warmińskiego Józefa Drzazgę. W uroczystości wzięło udział 30 biskupów, 500 kapłanów i stutysięczna rzesza wiernych. Koronacja przyczyniła się do wzmożonej czci Matki Boskiej Świętolipskiej i potwierdziła, że Święta Lipka jest Częstochową północnej Polski. 24 lutego 1983 r. Ojciec św. Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł Bazyliki Mniejszej.
Od 1631 r. opiekę duszpasterską w Świętej Lipce sprawujące, jezuici. Po kasacie zakonu w 1780 r. sanktuarium opiekowali się kapłani diecezjalni. W 1932 r. bp Maksymilian Kaller znowu powierzył sanktuarium trosce jezuitów.
Po zakończeniu II wojny światowej powrócili do Świętej Lipki jezuici polscy i - nawiązując do chlubnej tradycji - przywracali blask wspaniałej świątyni.
